W sobotę 1 sierpnia w gminie Nowogród uczczono pamięć bohaterów 1920 roku. Tegoroczne obchody ze względu na sytuację w kraju miały symboliczny charakter. Pamięć bohaterów poległych w obronie ojczyzny w 1920 roku uczczono w pobliżu krzyża w Mątwicy skąd w 2018/2019 ekshumowano szczątki żołnierzy oraz przy pomniku "Młodym Bohaterom z 1920 roku" w Nowogrodzie.

W imieniu wicemarszałka województwa podlaskiego Marka Olbrysia kwiaty złożył radny sejmiku województwa podlaskiego Piotr Modzelewski, Grzegorz Andrzej Palka - Burmistrz Nowogrodu, radni Rady Miejskiej w Nowogrodzie z Przewodniczącym Danielem Cwaliną, strażacy z Ochotniczych Straży Pożarnych oraz dyrektor Zespołu Szkół Samorządowych Bogumiła Rybicka, mieszkańcy a także uczestnicy Rowerowej Pielgrzymki z okazji 100-lecia Bitwy Warszawskiej, dla których Mątwica i Nowogród były ważnymi punktami na trasie.

- Wyruszając do miejsc walk poprzedzających Bitwę Warszawską 1920 roku pragniemy podziękować Panu Bogu za wolną Polskę w jakiej możemy dziś żyć dzięki bohaterom sprzed stu lat.

Modlitwę za bohaterskich żołnierzy poprowadził ksiądz Remigiusz Krajewski, proboszcz parafii p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Nowogrodzie.

Tekst Czesława Rybickiego o wydarzeniach 1920 roku w Nowogrodzie, który ukazał się w Serwisie Historycznym Ziemi Łomżyńskiej - www.historialomzy.pl

Dowództwo wojsko sowieckich postawiło przed III korpusem konnym cel operacyjny opanowania Łomży do 28 VII 1920 r. Na ten dzień zaplanowano Łomżę jako miejsce postoju dowództwa III korpusu. 28 VII 1920 r. o godz. 23 nastąpił pierwszy atak kawalerii sowieckiej na fort1 i 2 w Piątnicy. Atak ten polscy obrońcy z batalionu zapasowego 33 p. p. pod dowództwem kpt. Mariana Raganowicza odparli. 29 VII 1920 r. przypuszczono atak na fort 3. Walki trwały też w pobliskim Nowogrodzie. Zdobycie Nowogrodu pozwoliłoby na uderzenie na Łomżę z dodatkowego kierunku od zachodu i znacznie utrudniłoby jej obronę. 29 VII 1920 r. sowiecki oddział rozpoznawczy 10 dywizji kawalerii zdobył 1 z 2 mostów w Nowogrodzie. Most został jednak szybko odbity, a przeciwnik wyparty na północ od Nowogrodu. Tenże oddział wspomagany szwadronem 56 pułku kawalerii przeprawił się w nocy przez Narew i zdobył Nowogród. Kontratak polskiej piechoty spowodował wycofanie zdobywców na północny brzeg Narwi. Walki o forty w Piątnicy trwały 30 i 31 VII 1920 r.

Przeciągające się walki pod Łomżą spowodowały podjęcie przez dowództwo sowieckie decyzji o przeprawieniu przez Narew w okolicy Nowogrodu sił 10 dywizji kawalerii i 109 kawaleryjskiej dywizji bolszewickiej, wchodzącej w skład 3 – go korpusu kaukaskiego Gaja. Po przeprawieniu przez Narew oddziały te miały uderzyć na Łomżę od zachodu i ułatwić opanowanie miasta. 31 VII 1920 r. 10 dywizja sowiecka po uporczywej walce pod Nowogrodem przeprawiła się przez Narew. 1 VIII 1920 r. pozostała część 10 dywizji kawalerii przeprawiła się przez Narew i zajęła Nowogród. Dowódca oddziału pozostawił w Nowogrodzie swój sztab pod osłoną niewielkiego oddziału kawalerii, a sam z resztą dywizji zgodnie z strategicznymi dyrektywami ruszył na Łomżę. Około godziny 11 uderzył na Nowogród od strony Miastkowa 205 ochotniczy pułk piechoty. Rosjanie wycofali się na prawy brzeg Narwi. Nowogród został zdobyty przez Polaków. Sowieci przystąpili do kontrnatarcia. Od strony rzeki Łomżyczki wycofali walczącą tam I brygadę kawalerii i60 pułk kawalerii w celu uderzenia na tyły 205 pułku piechoty pod Nowogrodem. Około godziny 18 oddziały te uderzyły na Nowogród od strony Mątwicy i Sławca. Pozostałe oddziały 10 dywizji zaatakowały Nowogród z użyciem artylerii od strony północnej forsując most wschodni. Przez most wschodni od północy natarła na Nowogród część 15 dywizji kawalerii. Pozostała część tej jednostki przeprawiła się pod Parzychami. W rejonie Nowogrodu otoczone zostały polskie oddziały: 205 pułk piechoty, 108 i 115 pułk kawalerii. W wyniku zaciętych walk 205 pułk piechoty został doszczętnie zniszczony. Skutkiem zdobycia Nowogrodu było bardziej swobodne operowanie taktyczne jednostek sowieckich w okolicy Łomży. Po ciężkich walkach 1 i 2 VIII 1920 r. obrońcy opuścili forty pątnickie i Łomżę. Obrońcy Łomży i Nowogrodu pojmowali, że broniąc Łomży i Nowogrodu bronią „kluczy do Warszawy”. 2 VIII 1920 r. do Łomży weszli Sowieci.

Miejsce pamięci – Nowogród pamięci żołnierzom 1920 r

W krytycznym dla istnienia Polski czasie 1920 r. sformowano Warszawie 205 ochotniczy pułk piechoty imienia Jana Kilińskiego. Otoczyli go opieką warszawscy szewcy. Pułk sformowany został z 3 odrębnych batalionów pod dowództwem słynnego z wypadów za front bolszewicki obrońcy Lwowa mjr. Monda. Składał się młodych ludzi, harcerzy i studentów, prawie dzieci. Po krótkim przeszkoleniu pułk opuścił Warszawę. Rozpoczął swój krwawy szlak bojowy znaczony mogiłami w Nowogrodzie, Ostrołęce, Przewodowie, Nasielsku, Wronach i Ciechanowie. Po nastaniu pokoju druh kapelan ks. Święcicki udał się do Nowogrodu, aby ustalić losy zaginionych tam chłopców.

Wydarzenia związane z zmaganiami pułku zrelacjonował i opisał świadek walk miejscowy proboszcz ks. Witold Supiński. Dokument ten dobrze odtwarza walki 205 p. p. w tym miasteczku.

„Niniejszym zaświadczam w imieniu swojem i parafian, że batalion III pułku 205 im. Kilińskiego, biorąc udział w bitwie w miasteczku Nowogrodzie 1 sierpnia 1920 r. na razie zdobył Nowogród, później zaś otoczony przez cała 109 kawaleryjską dywizję bolszewicką, wchodzącą w skład 3 – go korpusu kaukaskiego Gaja, uległ przewadze liczebnej, z trzech stron otoczony przez bolszewików, a od północo – wschodu był przyparty do rzeki Narwi.

Znajdując się w tak ciężkiej sytuacji dzielni chłopcy walczyli do ostatka i dopiero po wystrzeleniu ostatniego ładunku, albo ginęli śmiercią walecznych, albo brani byli do niewoli. Wielu było takich, że woleli śmierć, byle nie dostać się do niewoli.

Stwierdzają to jednogłośnie wszyscy mieszkańcy Nowogrodu, stwierdzili też i bolszewicy, którzy przez usta komisarza frontu północnego i inspektora kawalerii, byłego carskiego oficera Juszczenki i naczelnika sztabu 10 kawal. dywizji, b. ofic. sztabu generalnego Macuka, w rozmowach ze mną wypowiadali swój zachwyt i podziw dla męstwa i poświęcenia „nieszczastnoj mołodiożi”, jak naszych żołnierzyków nazywali.

Kozacy 3 –go korpusu kaukaskiego w nieludzki sposób obchodzili się z rannymi i dobijali ich i masakrowali na kawały, niewolników prawie wszystkich obdzierali z ubrania, pozostawiając często tylko koszule, rannych obdzierano często do naga.

Batalion 3 – ci 205 pułku według mego przekonania, opartego na obserwacji i rozmowach z bolszewikami, swojem męstwem i uderzeniem na Nowogród położył tę zasługę, że odciągnął 10 – tą dywizję bolszewicką od niespodziewanego uderzenia w bok Łomży, co dało możność tej ostatniej utrzymać się jeszcze parę dni.

Przesyłamy, my Nowogrodzianie, batljonowi 3 – mu i pułkowi 205 naszą cześć, uznanie i wdzięczność. Mamy zamiar ufundować tutaj na placu przed kościołem pomnik na cześć i pamiątkę 105 poległych z tego batalionu na polach Nowogrodu.

Nowogród                                                              Proboszcz nowogródzki

11 wrz. 1920 r.                                                   (-) ks. Witold Supiński (m. p.)”

Pisownia dokumentu oryginalna.

Opracowano na podstawie: Władysław Nekrasz, Harcerze w bojach. W latach 1914 – 1921, Warszawa 1931, oprac. zbiorowego pod red. Stefana Dziama, Józefa Kopeć, Kwasowskiego Bronisława, Kwapiszewskiego Józefa, Romeyko Mustafa, Na otwarcie Domu Żołnierza i dziesięciolecie obrony Łomży w 1920 – 1930 roku, Łomża 1930.

Czesław Rybicki